रविवार, ३१ जुलै, २०१६

मोहम्मद रफी पुण्यतिथि

*तुम मुझे यूँ ...भुला ना पाओगे*

फकीर की प्रेरणा से आवाज की दुनिया के बेताज बादशाह बने थे रफ़ी साहब।

31जुलाई । आवाज की दुनिया के बेताज बादशाह मोहम्मद रफी को पाश्र्वगायन करने की प्रेरणा एक फकीर से मिली थी। पंजाब के कोटला सुल्तान सिंह गांव में 24 दिसंबर, 1924 को एक मध्यम वर्गीय मुस्लिम परिवार में जन्मे रफी एक फकीर के गीतों को सुना करते थे जिससे उनके दिल में संगीत के प्रति एक अटूट लगाव पैदा हो गया। रफी के बड़े भाई हमीद ने मोहम्मद रफी के मन मे संगीत के प्रति बढ़ते रुझान को पहचान लिया था और उन्हें इस राह पर आगे बढऩे में प्रेरित किया।

लाहौर में रफी संगीत की शिक्षा उस्ताद अब्दुल वाहिद खान से लेने लगे और साथ ही उन्होंने गुलाम अलीखान सें भारतीय शास्त्रीय संगीत भी सीखना शुरू कर दिया। एक बार हमीद रफी को लेकर के एल सहगल संगीत के कार्यक्रम में गए, लेकिन बिजली नहीं रहने के कारण सहगल ने गाने से इनकार कर दिया। हमीद ने कार्यक्रम के संचालक से गुजारिश की वह उनके
भाई रफी को गाने का मौका दें। संचालक के राजी होने पर रफी ने पहली बार 13 वर्ष की उम्र में अपना पहला गीत स्टेज पर दर्शको के बीच पेश किया।

दर्शको के बीच बैठे संगीतकार श्याम सुंदर को उनका गाना अच्छा लगा और उन्होंने रफी को मुंबई आने के लिए न्यौता दिया। श्याम सुंदर के संगीत निर्देशन में रफी ने अपना पहला गाना सोनिये नी हिरीये नी पाश्र्वगायिका जीनत बेगम के साथ एक पंजाबी फिल्म गुल बलोच के लिए गाया। वर्ष 1944 में नौशाद के संगीत निर्देशन में उन्हें अपना पहला हिन्दी गाना हिन्दुस्तान के हम हंै पहले आप के लिए गाया।

वर्ष 1949 में नौशाद के संगीत निर्देशन में दुलारी फिल्म में गाए गीत सुहानी रात ढल चुकी के जरिए वह सफलता की ऊंचाईयों पर पहुंच गए और इसके बाद उन्होंने पीछे मुड़कर नही देखा। दिलीप कुमार, देवानंद, शम्मी कपूर, राजेन्द्र कुमार, शशि कपूर, राजकुमार जैसे नामचीन नायकों की आवाज कहे जाने वाले रफी अपने संपूर्ण सिने कैरियर में लगभग 700 फिल्मों के लिए 26000 से भी ज्यादा गीत गाए।

मोहम्मद रफी फिल्म इंडस्ट्री में मृदु स्वाभाव के कारण जाने जाते थे, लेकिन एक बार उनकी कोकिल कंठ लता मंगेश्कर के साथ अनबन हो गई थी। उन्होंने लता मंगेशकर के साथ सैकड़ों गीत गाए थे, लेकिन एक वक्त ऐसा भी आया था जब रफी ने लता से बातचीत तक करनी बंद कर दी थी। लता मंगेशकर गानों पर रॉयल्टी की पक्षधर थीं, जबकि रफी ने कभी भी रॉयल्टी की मांग नहीं की।

रफी साहब मानते थे कि एक बार जब निर्माताओं ने गाने के पैसे दे दिए तो फिर रॉयल्टी किस बात की मांगी जाए। दोनों के बीच विवाद इतना बढ़ा कि मोहम्मद रफी और लता मंगेशकर के बीच बातचीत भी बंद हो गई और दोनों ने एक साथ गीत गाने से इनकार कर दिया। हालांकि चार वर्ष के बाद अभिनेत्री नरगिस के प्रयास से दोनों ने एक साथ एक कार्यक्रम में दिल
पुकारे गीत गाया।

मोहम्मद रफी ने हिन्दी फिल्मों के अलावे मराठी और तेलुगु फिल्मों के लिए भी गाने गाए। वह अपने करियर में 6 बार फिल्म फेयर अवार्ड से सम्मानित किए गए। वर्ष 1965 में रफी पदमश्री पुरस्कार से भी सम्मानित किए गए। वह बॉलीवुड के महानायक अमिताभ बच्चन के बहुत बड़े प्रशंसक थे। रफी फिल्म देखने के शौकीन नहीं थे, लेकिन कभी-कभी वह फिल्म देख लिया करते थे।

एक बार रफी ने अमिताभ बच्चन की फिल्म दीवार देखी थी। फिल्म देखने के बाद रफी अमिताभ के बहुत बड़े प्रशंसक बन गए। वर्ष 1980 में प्रदर्शित फिल्म नसीब में रफी को अमिताभ के साथ युगल गीत चल चल मेरे भाई गाने का अवसर मिला। अमिताभ के साथ इस गीत को गाने के बाद रफी बेहद खुश हुए थे और जब रफी साहब अपने घर पहुंचे तो उन्होंने अपने परिवार के लोगों को अपने पसंदीदा अभिनेता अमिताभ के साथ गाने की बात को खुश होते हुए बताया था।

अमिताभ के अलावा रफी को शम्मी कपूर और धर्मेन्द्र की फिल्में भी बेहद पसंद आती थी। मोहम्मद रफी को अमिताभ-धर्मेन्द्र की फिल्म शोले बेहद पसंद थी और उन्होंने इसे तीन बार देखा था। 30 जुलाई 1980 को आस पास फिल्म के गाने शाम क्यूं उदास है दोस्त गाने के पूरा करने के बाद जब रफी ने लक्ष्मीकांत प्यारेलाल से कहा शुड आई लीव जिसे सुनकर
लक्ष्मीकांत प्यारे लाल अचंभित हो गए क्योंकि इसके पहले रफी ने उनसे कभी इस तरह की बात नहीं की थी। अगले दिन 31 जुलाई 1980 को रफी को दिल का दौरा पड़ा और वह इस दुनिया को ही छोड़कर चले गए।

गंध मुक्ति ला सफ़ेद चन्दन का लावतात ?

गंध मुक्ति ला सफ़ेद चन्दन का लावतात ?

"मोक्षिका " या ग्रंथानुसार -

सात पिढ़यापर्यन्त घरण्याशी नातेसंबंध असणारे सपिण्ड असते आणि ज्या दिवशी व्यक्ति वारते त्या दिवसापासून ते तेराव्या दिवशी गंधमुक्ति करण्याची शास्त्रात मान्यता आहे आणि गंधमुक्ति च्या दिवशी सफ़ेद गंध लावन्या मागचे कारण असे की जीवन आणि मृत्यु या दोन्ही देहाच्या संगिनी आहेत आणि त्या व्यक्तिवरील प्रेम आणि मोह या मनाच्या संगिनी आहे त्यामुळे इतर लोकांची मानसिकता त्या गेलेल्या व्यक्तीच्या मगोवा घेत विचलित झालेली असते त्याचे मन आणि चित्त स्थिर रहावे म्हणून कपाली श्वेत चन्दन लावला जातो हिरण्य कश्यप चा नृसिंह भगवान ने वध केल्यानंतर त्याची धर्मपत्नी आक्रोश करत असताना नृसिंह भगवान ने तिच्या मनातील भाव ओळखले  तिचे सुद्धा देवानी प्राण घ्यावे अशी ति प्रार्थना करीत होती तोच भक्त प्रल्हाद त्यांच्या मातोश्री ला समजवित असताना त्यांच्या मातोश्री त्यांच्यावर संतप्त झाल्या आणि आपल्या मुलामुळे आपले पति मारले गेले अशी भावना त्यांच्या मनात येत असलेली नृसिंह देवाने ओळखली आणि आपल्या कपाली असलेले श्वेत चन्दन तिच्या कपाली लावतच तिचे मन शांत स्थिर झाले आणि मनातील द्वेष  क्रूरतेचा क्षय झाला हा चंदनचा टीका देवाने तेराव्या दिवशी लावून तिला मुक्ति दिली होती.

बुधवार, २७ जुलै, २०१६

शतायुषी होण्यासाठी


शतायुषी होण्यासाठी आधारभूत अशा सिद्धांताचे सिंहावलोकन

१) अजीर्ण होऊ नये म्हणून उपाय – पोट भरेपर्यंत जेवू नका. खाण्यापिण्यात संयम राखावा. पोटाला तडस लागेपर्यंत जेवू नका.

२) प्रवाही खुराक शक्य तेवढा अधिक घ्या. पाणी, ताक, लस्सी, साई शिवाय दूध, गाजराचा रस, फळांचा रस, पालेभाज्यांचा रस, गूळ व लिंबू यांचे सरबत, तसेच गार व गरम पेयांत लिंबू व मध असलेले पेय घ्या.

३) आरोग्यास पोषक व पथ्यकारक आहार पसंत करा. ताजे व शिजवलेले अन्न खा. ते लवकर पचते.

४) चरबीयुक्त तळकट खाणे वर्ज करा. आहारात भाजीपाला असू द्या. मिठाईचा उपयोग माफक प्रमाणात करा.

५) भोजनात २५ टक्के भाजीपाला व २५ टक्के फळांचा समावेश करा. भाज्यांच्या कोशिंबीरी कच्च्या अथवा अर्धवट शिजवून दह्याबरोबर खा.

६) शक्य असल्यास जेवायच्या आधी आल्याचा रस शेंदेलोण व लिंबू घालून प्या. त्याने जठराग्नी प्रदिप्त होतो. जेवणात आल्याचा कीस कोशिंबिरीबरोबर खा. भाजीआमटीत लिंबू पिळा. प्रकृतीला माफक असल्यास जेवल्यावर ताक हे अमृतसमान होय.

७) चमचमीत मसल्यांचा उपयोग अनावश्यक व नुकसानकारक आहे. फार मिरची खाल्यास तोंड व पोट यांची आग होते. मिठाने धान्य व भाजीपाल्याची नैसर्गिक गोडी नाहीशी होते.

८) न शिजवलेली कच्ची भाजी अवश्य खा. काकडी, शेपूची भाजी, लूणी, मूळा, मोगरी, बीट, कांदा, ओली लसूण, कांद्याची पात वगैरे काही प्रमाणात कच्चे खावे. कडधान्ये भिजवून मोड आणून कच्ची खाल्यास त्यातून व्हिटॅमिन बी मिळेल. मोड आलेले कच्चे कडधान्य यासारखे आरोग्यदायक टॉनिक दुसरे नाही.

९) ऋतूप्रमाणे फळे खावीत. आंबे, जांभळे, पपई, कवठ, लिंबू, मोसंबी, नारंगी सफरचंद, खरबूज, टरबूज इत्यादी फळे सकाळी खाणे जास्त योग्य आहे.

१०) चुन्याचा क्षार बालक व किशोर यांच्या हाडांसाठी व शरीराच्या घडणीसाठी आवश्यक आहे. दूध, फळे व भाजीपाल्यापासून तो पुरत्या प्रमाणात मिळतो.

११) जेवताना खालील गोष्टी करा.
पहिल्या घासाबरोबर एक चमचा हिंगाष्टक चूर्ण अथवा दोन चमचे आल्याचा रस लिंबू व मीठ घालून घ्या लसूण, जीरे, ओवा, मेथी, लेंडीपिपर, सुंठ, शेंदेलोण व लिंबू यांची चटणी जेवताना खा.मुगाचे कढण घ्या लसणीच्या पाच पाकळ्या खा. जेवण झाल्यावर लिंबाचे सरबत अथवा ताज्या दह्याचे ताक घ्या.

१२) पोट साफ राहण्यासाठी आसने व कसरत करा. प्रकृतीला अनुकूल असेल तो व्यायाम अथवा ती आसने नियमितपणे रोज करा.

१३) बद्धकोष्ठ टाळण्यासाठी हरडे घ्या. पिकलेले फळ जसे विनासायास पडते तसा मल पडावा असे आयोजन करा.

१४)) छाती पुढे काढून व नजर दूर स्थिर करून ताठ चालावे. दुरच्या मनोऱ्यावर वा झाडे अथवा झाडीवर नजर एकवटून चालावे.

वृद्धपणी पाळायचे नियम :
ब्राह्ममुहूर्तावर उठण्याचा नियम करा
सकाळी नास्ता करू नका
दुपारचे जेवण बेताने घ्यावे. रात्रीच्या जेवणात पेय व हलक्या आहारावर भर द्या.
दररोज दोनदा परसाकडे जाण्याची सवय लावून घ्या.
बद्धकोष्ठावर विजय मिळवण्यासाठी हरडे खा
मिरची, मीठ, मसाल्याशिवाय साधा, पचायला सोपा, समतोल व पथ्यकारक आहार पसंत करा.
आठवड्यातून दोनदा हलक्या हाताने तेलाचे मालिश करा.

गुरुवार, १४ जुलै, २०१६

तुझसे नाराज़ नहीं ज़िन्दगी,

✍��
☄ *तुझसे नाराज़ नहीं ज़िन्दगी,*
*हैरान हूँ मैं*
*तेरे मासूम सवालों से,*
*परेशान हूँ मैं.....*

किती वर्ष झाली हे गाणे ऐकतोय/बघतोय पण,  कधी पण हे गाणे ऐकताना वेगळाच आनंद मिळतो. कधी गुलजार यांची शब्दरचना, त्याच्यातील तरलता आणि सहज सुंदर शब्द तर कधी आरडींचे संगीत आणि या दोघा दिग्गजांना तितक्याच ताकदीने साथ देणार्या गायकांची कमाल...
लता मंगेशकर आणि अनुपजींची.....

*या गाण्यातील प्रत्येक ओळ, शब्द हे मनाला हलकेच स्पर्श करतात आणि जीवनाचा अर्थ तपासुन पहायला भाग पाडतात.*

तुझसे नाराज़ नहीं ज़िन्दगी,
हैरान हूँ मैं
तेरे मासूम सवालों से,
परेशान हूँ मैं.

खरच आपल्या आयुष्यात असे किती तरी वेळा असे साधे-साधे प्रश्न येतात, ज्याची आपण उत्तरे शोधायची प्रयत्न करतो ....
कधी मिळतात तर कधी तसेच सोडुन द्यावे लागतात ......

जीने के लिए सोचा ही नहीं
दर्द संभालने होंगे
मुस्कुराये तो मुस्कुराने के
क़र्ज़ उतारने होंगे
मुस्कुराऊं कभी तो लगता है
जैसे होंठों पे क़र्ज़ रखा है

प्रत्येक माणसाची राहिलेली काही स्वप्न, काही ईच्छा किंवा काही झालेल्या चुका..... ज्या आपल्याला बरोबर घेऊन आपले आयुष्य हे जगावेच लागते आणि मग कधी कधी अचानक जगता जगता लक्षात येते कि आपण जे हे हसतो आहोत, आनंद घेतो आहोत याचे देणे आपण एकतर दिलेले असते किंवा द्यायचे बाकी असते. अशी काही दुखे असतात की आपल्याला ती बरोबर घेऊन सर्वांपासुन लपवुन हसत हसत जगावेच लागते ....
जणु काही हा दु:खे म्हणजे, जगण्यासाठी घेतलेली कर्जच असतात. अन् ती फेडावीच लागतात .

ज़िन्दगी तेरे गम ने हमें
रिश्ते नए समझाए
मिले जो हमें धूप में मिले
छाँव के ठन्डे साये

किती सुंदर कडवे आहे, हे अगदी खरय आपल्या आयुष्यात येणार्या दु:खानीच आपल्याला खरी नाती लक्षात येतात. उन्हामध्ये जश्या थंड सावलीचे भास होतात तसेच या काळात खोटी सहानुभूती दाखवणारेच जास्त भेटतात.

आज अगर भर आई है
बूंदे बरस जाएगी
कल क्या पता किन के लिए
आँखें तरस जाएगी
जाने कब गुम हुआ कहाँ खोया
इक आंसू छुपा के रखा था

आज असे वाटते की ज्या भावना मी जगापासुन लपवुन ठेवल्या आहे त्या आज बरसुन जातील ... तर काय सांगता येते कुणाच्या येण्याची वाट बघता बघता हे डोळे शुष्क होउन जातील ..... या साठीच एक अश्रू लपवला होता, काय माहिती तो हरवला कि गायब झाला.... !!!!

असे हे सगळे सहन करत आनंदाने *जगायचे असते* .... *जगायचे असते.*
��������������������������������

सोमवार, ११ जुलै, २०१६

नवविवाहित लड़की का अपनी माँ के लिये एक प्यारा सा खत-

एक नवविवाहित लड़की का अपनी माँ के लिये एक प्यारा सा खत-
प्रिय माँ, हर लड़की की तरह मैं भी बचपन से ही अपने
विवाह को लेकर बड़ी ही उत्साहित रहती थी। अपने
सपनों के राजकुमार के साथ खुशहाल ज़िंदगी बिताने के
अलावा मैं कुछ सोच भी नहीं पाती थी। लेकिन, आज जब
मेरी शादी हो गयी है, मुझे महसूस होता है
कि शादी का मतलब केवल फूलों सी सुंदरता नहीं, अपने
जीवन साथी के साथ बिताए सुन्दर पल ही नहीं!
शादी के और भी मायने हैं। इसमें अनेक जिम्मेदारियाँ,
दायित्व, त्याग, बलिदान और समझौते भी करने होते
हैं। ऐसा नहीं कि मैं जब चाहूँ, तब सोकर जागूँ। मुझसे
उम्मीद रहती है कि मैं परिवार के दूसरे सदस्यों से
पहले उठकर तैयार हो जाऊँ। मैं सारा दिन पैजामे
पहनकर यहाँ-वहाँ नहीं अलसा सकती। मुझे हर समय
तैयार रहना होता है। मैं जब चाहूँ तब बाहर
नहीं जा सकती। मुझे परिवार की ज़रूरतों की ओर
संवेदनशील रहना चाहिए। मैं जब चाहूँ बिस्तर पर
पड़ी नहीं रह सकती। मुझे हर समय सजग और परिवार के
साथ रहना होता है। मैं उम्मीद नहीं कर सकती कि मेरे
साथ किसी राजकुमारी की तरह का व्यवहार हो,
बल्कि मुझे खुद परिवार के दूसरे सदस्यों का ध्यान
रखना होता है। और फिर मैं खुद से पूछती हूँ, “आखिर मैंने
शादी ही क्यों की?” आपके साथ मैं खुश थी, माँ! कभी-
कभी मैं सोचती हूँ कि आपके पास वापस आ जाऊँ और फिर
वही लाड़ और दुलार पाऊँ। मैं फिर से उन्हीं दिनों में
वापस आना चाहती हूँ जब दोस्तों के साथ घूमकर लौटने
पर आपके हाथ के स्वादिष्ट पकवान के मज़े उठाने
को मिलते थे। मैं आपकी गोद में सिर रखकर
जहाँ की सारी चिंताओं को भूल जाना चाहती हूँ।
लेकिन फिर अचानक मुझे महसूस हुआ, अगर आपने
भी शादी न की होती, अगर आपने ज़िंदगी के साथ ये
सारे समझौते न किये होते, तो मेरी ज़िंदगी में ये
खूबसूरत यादें भी तो न होतीं। और अचानक ही, इन
सबका उद्देश्य स्पष्ट हो जाता है- जो आराम,
शांति और खुशियाँ मुझे आपसे मिलीं, वही सब अपने नए
परिवार को लौटाना है। और मुझे विश्वास है कि समय
के साथ मैं भी इस जीवन को वैसे ही प्यार करने लगूंगी,
जैसे आप करती हैं। आपने जो भी बलिदान दिए, समझौते
किये, उन सबके लिये आपको दिल से धन्यवाद, माँ! उनसे
मुझे भी ऐसा ही करने की शक्ति मिलती है। बहुत-बहुत
प्यार!
--सभी बेटियों के लिए एक खूबसूरत लेख। सभी महिलाओं
के सम्मान में... अपने आसपास सभी महिलाओं और
लड़कियों सा सम्मान करें, क्योंकि वे
ही हमारी दुनिया को खूबसूरत बनाती हैं।

रविवार, १० जुलै, २०१६

हसत खेळत गणितीय शिक्षण           

गणित रोमन अंक
Roman Numerals
Roman numerals List
Number Roman numeral
0 not defined
1 I
2 II
3 III
4 IV
5 V
6 VI
7 VII
8 VIII
9 IX
10 X
11 XI
12 XII
13 XIII
14 XIV
15 XV
16 XVI
17 XVII
18 XVIII
19 XIX
20 XX
21 XXI
22 XXII
23 XXIII
24 XXIV
25 XXV
26 XXVI
27 XXVII
28 XXVIII
29 XXIX
30 XXX
31 XXXI
32 XXXII
33 XXXIII
34 XXXIV
35 XXXV
36 XXXVI
37 XXXVII
38 XXXVIII
39 XXXIX
40 XL
41 XLI
42 XLII
43 XLIII
44 XLIV
45 XLV
46 XLVI
47 XLVII
48 XLVIII
49 XLIX
50 L
51 LI
52 LII
53 LIII
54 LIV
55 LV
56 LVI
57 LVII
58 LVIII
59 LIX
60 LX
61 LXI
62 LXII
63 LXIII
64 LXIV
65 LXV
66 LXVI
67 LXVII
68 LXVIII
69 LXIX
70 LXX
71 LXXI
72 LXXII
73 LXXIII
74 LXXIV
75 LXXV
76 LXXVI
77 LXXVII
78 LXXVIII
79 LXXIX
80 LXXX
81 LXXXI
82 LXXXII
83 LXXXIII
84 LXXXIV
85 LXXXV
86 LXXXVI
87 LXXXVII
88 LXXXVIII
89 LXXXIX
90 XC
91 XCI
92 XCII
93 XCIII
94 XCIV
95 XCV
96 XCVI
97 XCVII
98 XCVIII
99 XCIX
100 C
200 CC
300 CCC
400 CD
500 D
600 DC
700 DCC
800 DCCC
900 CM
1000 M
5000 V
10000 X
50000 L
100000 C
500000 D
1000000 M
Years in roman numerals
Year Roman numeral
1000 M
1100 MC
1200 MCC
1300 MCCC
1400 MCD
1500 MD
1600 MDC
1700 MDCC
1800 MDCCC
1900 MCM
1990 MCMXC
1991 MCMXCI
1992 MCMXCII
1993 MCMXCIII
1994 MCMXCIV
1995 MCMXCV
1996 MCMXCVI
1997 MCMXCVII
1998 MCMXCVIII
1999 MCMXCIX
2000 MM
2001 MMI
2002 MMII
2003 MMIII
2004 MMIV
2005 MMV
2006 MMVI
2007 MMVII
2008 MMVIII
2009 MMIX
2010 MMX
2011 MMXI
2012 MMXII
2013 MMXIII
2014 MMXIV
2015 MMXV
2016 MMXVI
2017 MMXVII
2018 MMXVIII
2019 MMXIX
2020 MMXX

हसत खेळत गणितीय शिक्षण             
            
                    
(१)    १  मिनिट = ६० सेकंद .
(२)    १  तास = ६० मिनिटे .
(३)    २४ तास  = १ दिवस .
(४)    पाव तास =१५ मिनिटे.
(५)    अर्धा तास =३० मिनिटे.
(६)     पाऊण तास= ४५ मिनिटे .
(७)     ७ दिवस = १ आठवडा.
(८)     ३० दिवस = १ महिना.
(९)     ३६५ दिवस =१ वर्ष .
(१०)   १० वर्ष = १ दशक .
(११)   अर्धा वर्ष = ६ महिने .
(१२)   पाव वर्षे = ३ महिने .
(१३)    १ वाजून ३० मिनिटे = दीड वाजतात.
(१४)    २ वाजून ३० मिनिटे = अडीच वाजतात .
(१५)    एकशे =१००
(१६)    अर्धाशे =५०
(१७)    पावशे =२५
(१८)    पाऊणशे =७५
(१९)    सव्वाशे =१२५
(२०)    दीडशे = १५०
(२१)    अडीचशे =२५०
(२२)    साडेतीनशे =३५०
(२३)    १डझन=  १२ वस्तू
(२४)    अर्धा डझन =६ वस्तू  .
(२५)    पाव डझन=३ वस्तू
(२६)    पाऊण डझन=९ वस्तू
(२७)    २४ कागद = १ दस्ता
(२८)    २० दस्ते=१ रीम
(२९)    ४८० कागद = १  रीम
(३०)   १ गुंठे=  १०८९ चौ .मी
(३१)    १ हेक्टर =१०० आर
३२ )    १एकर= ४००० चौ .मी
(३३)   १मीटर= १०० सेंटिमीटर
(३४)    अर्धा  मीटर= ५० सेंटिमीटर
(३५)    पाव मीटर = २५ सेंटिमीटर
(३६)    पाऊण मीटर =७५ सेंटिमीटर
(३७)   १ लीटर = १००० मिलिलीटर
(३८)   अर्धा  लीटर= ५०० मिलिलीटर
(३९)    पाव लीटर = २५० मिलिलीटर
(४०)    पाऊण लीटर = ७५० मिलिलीटर
(४१)    १ किलोग्रॅम = १०००  ग्रॅम
(४२)    अर्धा  किलोग्रॅम=५०० ग्रँम
(४३)    पाव किलोग्रॅम=२५० ग्रँम
(४४)    पाऊण किलोग्रॅम = 750 ग्रँम
(४५)    १ किलोमीटर = १००० मीटर
(४६)    अर्धा  किलोमीटर  =५०० मीटर
(४७)    पाव  किलोमीटर =२५० मीटर
(४८)    पाऊण किलोमीटर =७५० मीटर
(४९)   १हजार=१०००
(५०)   अर्धा  हजार =५००
(५१)   पाव हजार =२५०
(५२)   पाऊण हजार  =७५०
(५३)   १२ इंच =१ फूट 
(५४)   ३ फूट =१ यार्ड
(५५)   १ मैल =५२८० फूट
(५६)   १ क्विंटल =१००किलोग्रॅम
(५७)   अर्धा  क्विंटल =५० किलोग्रॅम
(५८)   पाव क्विंटल =२५ किलोग्रॅम
(५९)   पाऊण क्विंटल = ७५ किलोग्रॅम
(६0)   १ टन= १० क्विंटल
शिक्षक मित्र समूह ✒

वर्तुळ -

त्रिज्या(R)- वर्तुळाच्या केंद्रबिंदूतून निघून परिघाला जाऊन मिळणार्‍या रेषाखंडाला वर्तुळाची त्रिज्या म्हणतात. 

वर्तुळाच्या व्यास (D) – केंद्रबिंदूतून निघून जाणार्‍या व वर्तुळाच्या परिघावरील दोन बिंदुना जोडणार्याह रेषाखंडास वर्तुळाचा व्यास म्हणतात. 

वर्तुळाचा व्यास हा त्या वर्तुळाचा त्रिज्येचा (R च्या) दुप्पट असतो. 

जीवा – वर्तुळाच्या परिघावरील कोणत्याही दोन बिंदूंना जोडणार्‍या रेषाखंडाला वर्तुळाची जीवा म्हणतात.

व्यास म्हणजे वर्तुळाची सर्वात मोठी जीवा होय. 

वर्तुळाचा व्यास हा त्रिजेच्या दुप्पट व परीघाच्या 7/12 पट असतो. 

वर्तुळाचा परीघ हा त्रिजेच्या 44/7 पट व व्यासाच्या 22/7 पट असतो. 

वर्तुळाचा परीघ व व्यासातील फरक = 22/7 D-D = 15/7 D 

अर्धवर्तुळाची परिमिती = 11/7 D+D (D=व्यास) किंवा D = वर्तुळाचा व्यास, त्रिज्या (r) × 36/7 

अर्धवर्तुळाची त्रिज्या = परिमिती × 7/36 

वर्तुळाचे क्षेत्रफळ = π × (त्रिज्या)2 = πr2 (π=22/7 अथवा 3.14)

वर्तुळाची त्रिज्या = √क्षेत्रफळ×7/22   

वर्तुळाची त्रिज्या = (परीघ-व्यास) × 7/30 

अर्धवर्तुळाचे क्षेत्रफळ = π×r2/2 किंवा 11/7 × r2 

अर्धवर्तुळाची त्रिज्या = √(अर्धवर्तुळाचे ×7/11) किंवा परिमिती × 7/36 

दोन वर्तुळांच्या त्रिज्यांचे गुणोत्तर = त्या वर्तुळांच्या परिघांचे गुणोत्तर. 

दोन वर्तुळांच्या क्षेत्रफळांचे गुणोत्तर हे त्या वर्तुळांच्या त्रिज्यांच्या गुणोत्तराच्या किंवा त्या वर्तुळांच्या परिघांच्या गुणोत्तराच्या वर्गाच्या पटीत असते. वर्तुळाची त्रिज्या दुप्पट केल्यास क्षेत्रफळ चौपट येते. 

वर्तुळाचे क्षेत्रफळ व परीघ -

घनफळ -

इष्टीकचितीचे घनफळ = लांबी × रुंदी × उंची = (l×b×h)

काटकोनी चितीचे घनफळ = पायाचे क्षेत्रफळ × उंची 

गोलाचे घनफळ = 4/3 π×r3 (r=त्रिज्या)

गोलाचे पृष्ठफळ = 4π×r2     

घनचितीचे घनफळ = (बाजू)3= (l)3

घनचितीची बाजू = ∛घनफळ

घनाची बाजू दुप्पट केल्यास घनफळ 8 पट, बाजू चौपट केल्यास घनफळ पटीत वाढत जाते, म्हणजेच 64 पट होते आणि ते बाजूच्या पटीत कमी अथवा वाढत जाते. 

घनाचे पृष्ठफळ = 6 (बाजू)2 

वृत्तचितीचे (दंडगोलाचे) घनफळ = π×r2×h 

वृत्तचितीची उंची (h) = (घनफळ/22)/7×r2 = घनफळ×7/22×r2 

वृत्तचितीचे त्रिज्या (r) = (√घनफळ/22)/7×r2 = √घनफळ×(7/22)/h 

इतर भौमितिक सूत्रे -

समांतर भूज चौकोनाचे क्षेत्रफळ = पाया×उंची 

समभुज चौकोनाचे क्षेत्रफळ = 1/2×कर्णाचा गुणाकार 

सुसम षटकोनाचे क्षेत्रफळ = (3√3)/2×(बाजू)2

वर्तुळ पाकळीचे क्षेत्रफळ = वर्तुळ कंसाची लांबी × r/2 किंवा θ/360×πr2

वर्तुळ कंसाची लांबी (I) = θ/180×πr

घनाकृतीच्या सर्व पृष्ठांचे क्षेत्रफळ = 6×(बाजू)2

दंडगोलाच्या वक्रपृष्ठाचे क्षेत्रफळ = 2×πrh 

अर्धगोलाच्या वर्कपृष्ठाचे क्षेत्रफळ = 3πr2

अर्धगोलाचे घनफळ = 2/3πr3

त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ = √(s(s-a)(s-b)(s-c) )

शंकूचे घनफळ = 1/3 πr3h  

समभुज त्रिकोणाचे क्षेत्रफळ = √3/4×(बाजू)2

दंडगोलाचे एकूण पृष्ठफळ = 2πr(r+h) 

अर्धगोलाचे एकूण पृष्ठफळ = 2πr2 

(S = 1/2 (a+b+c) = अर्ध परिमिती)  

वक्रपृष्ठ = πrl

शंकूचे एकूण पृष्ठफळ = πr2 + π r (r+l) r= त्रिज्या, l= वर्तुळ कंसाची लांबी 

बहुभुजाकृती -

n बाजू असलेल्या बहुभुजाकृतीच्या सर्व आंतरकोनांच्या मापांची बेरीज (2n-4) काटकोन असते, म्हणजेच 180(n-2)0 किंवा [90×(2n-4)]0 असते.

सुसम बहुभुजाकृतीचे सर्व कोन एकरूप असतात व सर्व बाजू एकरूप असतात.

बहुभुजाकृतीच्या बाह्य कोनांच्या मापांची 3600 म्हणजेच 4 काटकोन असते. 

n बाजू असलेल्या सुसम बहुभुजाकृतीच्या प्रत्येक बहयकोनाचे माप हे 3600/n असते. 

सुसम बहुभुजाकृतीच्या बाजूंची संख्या = 3600/बाहयकोनाचे माप 

बहुभुजाकृतीच्या कर्णाची एकूण संख्या = n(n-3)/2 

उदा. सुसम षटकोनाचे एकूण कर्ण = 6(6-3)/2 = 6×3/2 = 9

तास, मिनिटे, सेकंद यांचे दशांश अपूर्णांकांत रूपांतर -

1 तास = 60 मिनिटे     

0.1 तास = 6 मिनिटे   

0.01 तास = 0.6 मिनिटे

1 तास = 3600 सेकंद     

0.01 तास = 36 सेकंद   

1 मिनिट = 60 सेकंद     

0.1 मिनिट = 6 सेकंद 

1 दिवस = 24 तास

              = 24 × 60

              =1440 मिनिटे  

              = 1440 × 60

              = 86400 सेकंद

घडयाळाच्या काटयांतील अंशात्मक अंतर -

घड्याळातील लगतच्या दोन अंकांतील अंशात्मक अंतर 300 असते. 

दर 1 मिनिटाला मिनिट काटा 60 ने पुढे सरकतो. 

दर 1 मिनिटाला तास काटा (1/2)0 पुढे सरकतो. म्हणजेच 15 मिनिटात तास काटा (7.5)0 ने पुढे सरकतो.

तास काटा व मिनिट काटा यांच्या वेगतील फरक = 6 –(1/0)0 = 5(1/2) = (11/2)0 म्हणजेच मिनिटकाट्यास 10 भरून काढण्यास (2/11) मिनिटे लागतात. 

 दशमान परिमाणे -

विविध परिमाणांत एकमेकांचे रूपांतर करताना खालील तक्ता लक्षात ठेवा.

100 कि.ग्रॅ. = 1 क्विंटल 

10 क्विंटल = 1 टन  
   1 टन = 1000 कि.ग्रॅ. 

1000 घनसेंमी = 1 लिटर  

1 क्युसेक=1000घन लि.   

12 वस्तू = 1 डझन  
   12 डझन = 1 ग्रोस   
     24 कागद = 1 दस्ता 

20 दस्ते = 1 रीम   
 1 रीम = 480 कागद. 

विविध परिमाणे व त्यांचा परस्पर संबंध -

अ) अंतर –

1 इंच = 25.4 मि.मि. = 2.54 से.मी.

1 से.मी. = 0.394 इंच 

1 फुट = 30.5 सेमी.  

1 मी = 3.25 फुट

1 यार्ड = 0.194 मी.
           1 मी = 1.09 यार्ड

ब) क्षेत्रफळ -    

1 स्व्के. इंच = 6.45 सेमी 2

1 सेमी 2 = 0.155 इंच 2

1 एकर = 0.405 हेक्टर

1 हेक्टर = 2.47 एकर = 100 आर/गुंठे

1 स्व्के. मैल = 2.59 कि.मी. 2

1 एकर फुट = 1230 मी. 3 = 1.23 मैल 

1 कि.मी. 2 = 0.386 स्व्के.मैल1 गॅलन = 4.55 लिटर 

क) शक्ती -    

1 एच.पी. = 0.746 किलो वॅट

1 किलो वॅट = 1.34 एच.पी. 

ड) घनफळ -    1(इंच) 3 = 16.4 सेमी. 2

1 (सेमी) 3 = 0.610 (इंच) 3 

क्युबिक फुट (1 फुट) 3 = 0.283 मी. 3

1 मी 3 = 35 फुट 3 

1 यार्ड 3 = 0.765 मी. 3 

इ) वजन -    

1 ग्रॅम = 0.0353 औंस (Oz) 0

1 पौंड (lb) = 454 ग्रॅम

1 कि.ग्रॅ. = 2.0 पौंड (lb) 

वय व संख्या -

दोन संख्यांपैकी मोठी संख्या = (दोन संख्यांची बेरीज + दोन संख्यातील फरक) ÷ 2

लहान संख्या = (दोन संख्यांची बेरीज – दोन संख्यांतील फरक) ÷ 2

वय वाढले तरी दिलेल्या दोघांच्या वयातील फरक तेवढाच राहतो. 

दिनदर्शिका –

एकाच वारी येणारे वर्षातील महत्वाचे दिवस 

महाराष्ट्र दिन, गांधी जयंती आणि नाताळ हे दिवस एकाच वारी येतात. 

टिळक पुण्यतिथी, स्वातंत्र्यदिन, शिक्षक दिन, बाल दिन हे दिवस एकाच वारी येतात. 

नाणी -

एकूण नाणी = एकूण रक्कम × 100 / दिलेल्या नाण्यांच्या पैशांची बेरीज 

एकूण नोटा = पुडक्यातील शेवटच्या नोटचा क्रमांक – पहिल्या नोटेचा क्रमांक + 1 

पदावली -

पदावली सोडविताना कंस, चे, भागाकार, गुणाकार, बेरीज, वजाबाकी (÷, ×,   +, -)